30- Corps, cœur et esprit

Pendant très longtemps, quelqu'un qui voulait aller vivre dans un monastère abandonnait tout au moment où il ressentait cet appel. Mais les higoumènes (mot grec pour désigner le supérieur d'un monastère) se sont aperçus, avec le temps, qu'une personne qui entre dans un monastère n'y reste pas forcément. Et lorsqu'il sort, il regrette parfois de n'avoir pas terminé son cycle d'études. De plus, l’Église a davantage besoin de personnes instruites que d'ignorants. C'est pour cela que Saint Kosmas, dont nous parlions dans le message précédent, a dit : Détruisez les églises et construisez des écoles. Aujourd'hui, presque tous les higoumènes demandent donc aux postulants de terminer d'abord leur cycle d'études.

C'est la même chose pour le clergé. C'est même renforcé puisque le prêtre doit transmettre à sa paroisse et aux yeux du monde le message de l’Évangile, et porter l'image de l’Église. Un prêtre doit être cultivé, mais pas seulement. Il doit être psychologue, savoir chanter, connaître la complexité du déroulement des offices, être éloquent, ouvert d'esprit, mais avoir également les qualités humaines qui sont au cœur du message du Christ.

Le père Athanase est quelqu'un d'instruit. Il est entré dans une école qui formait les prêtres à l'âge de 14 ans. Il en est ressorti 10 ans plus tard, après avoir étudié le chant byzantin, les Pères, la psychologie, le typikon (ordonnance des offices), l'histoire...

Mais à quoi sert la connaissance, si le Christ a dit à Marthe, à propos de sa sœur Marie, qu'elle avait choisi la meilleure part à rester à ses pieds, et que cette part ne lui serait pas enlevée (Lc 10, 38-42) ? La connaissance est intimement liée à ce qu'est l'homme. Elle se confond toujours avec la vérité que le Christ nous commande de chercher (Matth. 7, 7). Il convient donc d'avoir d'abord une idée claire de ce qu'est l'homme.

Les spirituels orientaux ont souvent eu une approche différente de l'homme que les occidentaux. En Occident, on considère souvent que l'homme est composé du corps et de l'esprit. L'esprit est fort, mais la chair est faible (Matth. 26, 41). L'esprit donne à l'homme ses idéaux, sa volonté, sa quête de vérité et de connaissance... Le corps est corruptible, malade, faible. Il porte en lui la marque du péché originel. Il y a donc un aspect très négatif qui se dégage du corps, alors que l'esprit serait la partie noble de l'homme. Cette conception conduit les théologiens occidentaux à voir en l'homme un dualisme où deux parties s'affrontent. L'homme s'améliorant lorsque l'esprit prend le dessus sur le corps.

Dans l'orthodoxie, la nature déchue n'implique pas seulement le corps. C'est l'homme dans son ensemble qui en porte la marque, et donc l'esprit également. L'homme dans son entier doit donc se purifier pour retourner vers son état de perfection originel, pour retourner vers Dieu. De plus, les spirituels orientaux considèrent que le cœur de l'homme en est l'un des composants essentiels au même titre que le corps et que l'esprit. De même que le corps a ses besoins (manger, respirer, dormir...), que l'esprit a ses aspirations (soif de savoir, idéaux...), le cœur, siège des affects, a lui aussi ses besoins propres (amour, compassion...). Le cœur porte lui aussi la marque du péché originel. C'est là que naît la colère, la rancœur, le désir de vengeance... 

Lorsque le Christ mentionne que l'esprit est fort, mais la chair est faible, il ne s'agit pas d'une vision limitative de ce qu'est l'homme. Le Christ parle constamment de l'importance du cœur et il est certainement Celui qui en parle le plus dans toutes les Écritures. Il en est fait mention environ 45 fois dans les Évangiles. Au point que c'est dans le cœur que les Pères de l’Église ont situé le siège de l'âme humaine.

Dans l'orthodoxie, il n'y a pas l'esprit qui serait supérieur au corps. Il y a un tout, créé parfait, qui porte en lui la marque de l'éloignement de Dieu. L'âme étant le principe vivifiant qui unit tout. Dieu s'est incarné dans un corps, il a passé tout son ministère à pardonner les péchés, mais aussi à guérir les corps. Il est ressuscité dans son corps (Jn 20, 27), a ressuscité Lazare comme prémices de ce qu'il prépare aux hommes (Jn 11, 43-44). C'est le corps du prophète Élie qui a été emporté aux cieux sur un char de feu (2 Rois 2, 11), et le corps de la Mère de Dieu que le Christ est venu chercher. Dans le Pistevo (symbole de foi), l’Église affirme qu'elle attend la résurrection des morts, et pour elle la résurrection ne se fait pas sans le corps.

La connaissance que l'homme doit acquérir, c'est donc cette plénitude qui unifie en lui les parties qui le composent ; c'est réussir à ce que le corps, l'esprit et le cœur tendent vers le même but. Saint Grégoire Palamas (1296-1359), qui a défendu les saints hésychastes (moines qui se retiraient seuls pour se consacrer à la prière), considérait que le but de la prière était de faire descendre l'intellect dans le cœur pour qu'il soit transfiguré. Car le cœur, qui connaît l'amour, est celui qui nous ouvre les portes de la connaissance de Dieu suivant cette parole de saint Jean : Celui qui aime est né de Dieu et connaît Dieu [...] car Dieu est amour (1 Jn 4, 7-8).

Pour revenir à Marthe et Marie dont nous avons parlé plus haut, la part qui ne serait pas enlevée à Marie est donc la connaissance qui naît de l'amour. Ce qui a manqué à Marthe à ce moment-là était l'amour, et c'est ce manque d'amour qui l'a rendue jalouse de sa sœur. 

Un diplôme de théologie pour exercer le ministère du prêtre est certes important, mais il n'est que la marque d'un esprit bien rempli. Le prêtre apporte aux autres bien plus que quelques notions intellectuelles. Il porte cette connaissance qui unifie tout en l'homme et qui lui permet de se purifier pour goûter la présence divine. C'est un principe immuable de ne pouvoir transmettre que ce que l'on a soi-même acquis.

30 – Σώμα, καρδιά και πνεύμα

Για πάρα πολύ καιρό, κάποιος που ήθελε να πάει να ζήσει σε μοναστήρι εγκατέλειπε τα πάντα όταν αισθανόταν αυτό το κάλεσμα. Αλλά οι ηγούμενοι διαπίστωσαν, με τον χρόνο, ότι ένα άτομο που μπαίνει σε ένα μοναστήρι δεν μένει υποχρεωτικά. Και όταν βγαίνει, λυπάται μερικές φορές που δεν τελείωσε τον κύκλο σπουδών του. Επιπλέον, η Εκκλησία χρειάζεται περισσότερο μορφωμένα παρά αγράμματα άτομα. Γι΄ αυτό ο Άγιος Κοσμάς, για τον οποίο μιλήσαμε στο προηγούμενο μήνυμα, έλεγε: Γκρεμίστε τις εκκλησίες και φτιάξτε σχολεία. Σήμερα, σχεδόν όλοι οι ηγούμενοι ζητούν στους υποψηφίους μοναχούς να τελειώσουν πρώτα τον κύκλο σπουδών τους.

Συμβαίνει ακριβώς το ίδιο και για τον κλήρο. Είναι μάλιστα εντονότερο αφού ο ιερέας πρέπει να μεταβιβάσει στην ενορία του και στα μάτια του κόσμου το μήνυμα του Ευαγγελίου. Ένας ιερέας πρέπει να είναι μορφωμένος, αλλά όχι μόνο. Πρέπει να είναι ψυχολόγος, να ξέρει να ψέλνει, να γνωρίζει την πολυπλοκότητα της εκτύλιξης των τελετών, να είναι εύγλωττος, με ανοιχτό πνεύμα, αλλά να έχει επίσης τις ανθρώπινες αρετές που βρίσκονται μέσα στο μήνυμα του Χριστού.

Ο Πάτερ Αθανάσιος είναι μορφωμένος. Πήγε σε μία σχολή που εκπαίδευε τους ιερείς στα 14 του. Τελείωσε 10 χρόνια αργότερα, αφού έμαθε βυζαντινή μουσική, μελέτησε τους Πατέρες, την ψυχολογία, το Τυπικό, ιστορία, …

Αλλά προς τι η γνώση, εάν ο Ιησούς λέει στην Μάρθα, για την αδελφή της Μαρία, ότι είχε διαλέξει το καλύτερο μερίδιο που παρέμεινε στα πόδια του, και ότι αυτό το μερίδιο δεν θα της αφαιρεθεί; (Κατά Λουκά 10, 38-42) Η γνώση συνδέεται στενά με αυτό που είναι ο άνθρωπος. Αναμειγνύεται πάντοτε με την αλήθεια που ο Χριστός μας δίνει την εντολή να αναζητήσουμε (Κατά Ματθαίο 7, 7). Πρέπει λοιπόν να έχουμε πρώτα απ΄ όλα μία διαυγή ιδέα για το τι είναι ο άνθρωπος.

Οι εξ ανατολών πνευματικοί είχαν συχνά μία διαφορετική προσέγγιση του ανθρώπου απ΄ ότι οι δυτικοί. Στη Δύση, θεωρούμε συχνά ότι ο άνθρωπος αποτελείται από το σώμα και το πνεύμα. Το πνεύμα είναι πρόθυμο, αλλά η σάρκα ασθενής (Κατά Ματθαίον 26, 41). Το πνεύμα δίνει στον άνθρωπο τα ιδεώδη του, την θέλησή του, την αναζήτηση της αλήθειας και γνώσης … Το σώμα είναι φθαρτό, άρρωστο, ασθενές. Φέρει επάνω του το σημάδι του προπατορικού αμαρτήματος. Υπάρχει λοιπόν μία πολύ αρνητική όψη που πηγάζει από το σώμα, ενώ το πνεύμα θα ήταν το ευγενές μέρος του ανθρώπου. Αυτή η αντίληψη οδηγεί τους δυτικούς θεολόγους να βλέπουν στον άνθρωπο ένα δυαδισμό όπου δύο μέρη μάχονται το ένα εναντίον του άλλου. Ο άνθρωπος βελτιώνεται όταν το πνεύμα υπερέχει του σώματος.

Στην ορθοδοξία, η έκπτωτη φύση δεν συνεπάγεται μόνον το σώμα. Ο άνθρωπος στο σύνολό του φέρει το σημάδι, και οπότε επίσης και το πνεύμα. Ο άνθρωπος εξ ολοκλήρου πρέπει λοιπόν να εξαγνιστεί για να επιστρέψει προς την αρχική κατάσταση τελειότητάς του, για να επιστρέψει προς τον Θεό. Επιπλέον, οι ανατολικοί πνευματικοί θεωρούν ότι η καρδιά του ανθρώπου είναι ένα από τα ουσιώδη συστατικά του όπως το σώμα και το πνεύμα. Όπως το σώμα έχει τις ανάγκες του (να φάει, να αναπνεύσει, να κοιμηθεί, …), όπως το πνεύμα έχει τους πόθους του (δίψα για γνώση, ιδεώδη, …), η καρδιά, έδρα των συναισθημάτων, έχει επίσης τις δικές της ανάγκες (αγάπη, συμπόνια, …). Η καρδιά φέρει επίσης το σημάδι του προπατορικού αμαρτήματος. Εκεί γεννιέται ο θυμός, η μνησικακία, η επιθυμία εκδίκησης, …

Όταν ο Χριστός υπενθυμίζει ότι το πνεύμα είναι πρόθυμο, αλλά η σάρκα ασθενής, δεν πρόκειται για μία περιοριστική άποψη του τι είναι ο άνθρωπος. Ο Χριστός μιλά συνεχώς για την σημαντικότητα της καρδιάς και Αυτός σίγουρα μιλά περισσότερο σε όλες τις Γραφές. Αναφέρεται περίπου 45 φορές στα Ευαγγέλια. Έτσι ώστε στην καρδιά τοποθέτησαν την έδρα της ανθρώπινης ψυχής οι Πατέρες της Εκκλησίας.

Στην Ορθοδοξία, το πνεύμα δεν είναι ανώτερο του σώματος. Υπάρχει ένα σύνολο, που δημιουργήθηκε τέλειο, που φέρει το σημάδι της απομάκρυνσης του Θεού. Η ψυχή όντας η ζωοδόχος αρχή που ενώνει τα πάντα. Ο Θεός ενσαρκώθηκε σε ένα σώμα, πέρασε όλη την ιεροσύνη του συγχωρώντας τις αμαρτίες, αλλά επίσης θεραπεύοντας τα σώματα. Αναστήθηκε στο σώμα του (Κατά Ιωάννη 20, 27), ανέστησε τον Λάζαρο ως πρώτες ενδείξεις αυτού που προετοιμάζει για τους ανθρώπους (Κατά Ιωάννη 11, 43-44). Το σώμα του προφήτη Ηλία μεταφέρθηκε στους ουρανούς επάνω σε άρμα φωτιάς (Βασιλέων Β΄ 2, 11), και ο Χριστός ήρθε να πάρει το σώμα της Θεομήτορος. Στο Πιστεύω (σύμβολο της πίστης), η Εκκλησία επιβεβαιώνει ότι προσδοκεί την ανάσταση νεκρών, και γι΄ αυτήν η ανάσταση δεν γίνεται χωρίς το σώμα.

Η γνώση που πρέπει να αποκτήσει ο άνθρωπος, είναι λοιπόν αυτή η πληρότητα που συνενώνει σε αυτόν τα μέρη που τον απαρτίζουν˙ πρέπει να επιτευχθεί ώστε το σωμα, το πνεύμα και η καρδιά τείνουν προς τον ίδιο σκοπό. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296-1359), που υπερασπίστηκε τους ησυχαστές (καλόγεροι που απομακρύνονταν μόνοι τους για να αφιερωθούν στην προσευχή), θεωρούσε ότι ο σκοπός της προσευχής ήταν να κατέβει η νόηση στην καρδιά για να μεταμορφωθεί. Γιατί η καρδιά, που γνωρίζει την αγάπη, είναι αυτή που μας ανοίγει τις θύρες της γνώσης του Θεού σύμφωνα με τους εξής λόγους του αγίου Ιωάννη: πᾶς ὁ ἀγαπῶν ἐκ τοῦ θεοῦ γεγέννηται καὶ γινώσκει τὸν θεόν […] ὅτι ὁ θεὸς ἀγάπη ἐστίν (Ιωάννου Α΄ 4, 7-8).

Για να επανέλθουμε στην Μάρθα και στην Μαρία για τις οποίες μιλήσαμε προηγουμένως, το μερίδιο που δεν θα αφαιρεθεί από την Μαρία είναι λοιπόν η γνώση που γεννιέται από την αγάπη. Αυτό που έλειψε από την Μάρθα εκείνη την στιγμή ήταν η αγάπη, και αυτή η έλλειψη αγάπης την έκανε να ζηλέψει την αδερφή της.

Ένα πτυχίο θεολογίας για την άσκηση του λειτουργήματος του ιερέα είναι βεβαίως σημαντικό, αλλά δεν αποτελεί το σημάδι ενός πλήρους πνεύματος. Ο ιερέας εισφέρει στους άλλους πολύ περισσότερα από μερικές διανοητικές έννοιες. Φέρει αυτή την γνώση που ενώνει τα πάντα στον άνθρωπο και του επιτρέπει να εξαγνισθεί για να γευτεί την θεϊκή παρουσία. Είναι αδιάσειστη αρχή το να μπορούμε να μεταβιβάζουμε μόνον αυτό που ανακτήσαμε εμείς οι ίδιοι.

Απόδοση στα ελληνικά: Μαρία Η. Π.